78. เอยฺยามสฺเส+มุ จ

เอยฺยามสฺส เอมุ วา โหติ อุ จฯ กินฺนุ โข มยํ ภเวมุ ภเวยฺยามุ ภเวยฺยามฯ ปรจฺฉกฺเก-ภเวถ, ภเวรํฯ ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโหฯ ภเว ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเหฯ กมฺเม-สุขํ ตยา อนุภุยฺเย อนุภุยฺเยยฺย, อนุภุยฺยุํ อนุภูเยยฺยุํฯ เตน ตฺวํ อนุภูเย อนุภูเยยฺยาสิ, ตุมฺเห อนุภูเยยฺยาโถ อนุภูเยยฺยาถฯ เตนา+หํ อนุภูเยยฺยามิ, มยํ อนุภูเยมุ อนุภูเยยฺยามุ อนุภูเยยฺยามฯ ปรจฺฉกฺเก-อนุภูเยถ อิจฺจาทิฯ ภาเว-ภูเย ภูเยยฺย ภูเยถฯ

วิธิมฺหิ-โส โอทนํ ปเจ ปเจยฺย อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ปจีเย ปจีเยยฺย ปจฺเจ ปจฺเจยฺย อิจฺจาทิฯ

อนุมติยํ-โส คามํ คจฺเฉ คจฺเฉยฺย อิจฺจาทิฯ อญฺญตฺร คเม คเมยฺย อิจฺจาทิฯ ตถา ฆมฺเม ฆมฺเมยฺย อิจฺจาทิฯ

ปาโต ปเจยฺย เจ ภุญฺเช, อิจฺเจ+ตฺถ ปจนกฺริยา;

เหตุภูตาติ วิญฺเญยฺยา, ผลํ ตฺว+นุภวกฺริยาฯ

11. สตฺตฺย+รเหสฺเว+ยฺยาที

สตฺติยํ อรหเต จ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติฯ ภวํ ขลุ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ สตฺโต, ภวํ อรโหฯ

12. สมฺภาวเน วา

สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ วิภาสาฯ อปิ ภวํ คิลิตํ ปาสาณํ ปเจยฺย อุทรคฺคินา, สมฺภาเวมิ สทฺทหามิ ภวํ ปเจยฺย, ภวํ ปจิสฺสติ, ภวํ อปจิฯ

9. ปญฺห+ปตฺถนา+วิธีสุ

ปญฺหาทีสุ กฺริยตฺถโต เอยฺยาทโย โหนฺติฯ

ปญฺหา สํปุจฺฉนํ, อิฏฺฐา-สิํสนํ ยาจนํ ทุเว;

ปตฺถนา, ภตฺติยา วา+ถ, น วา พฺยาปารณา วิธิฯ

ปญฺเห-กิํ โส ภตฺตํ ปเจยฺย, อุทาหุ พฺยญฺชนํฯ ปตฺถนายํ-อโห วต โส ปเจยฺย เจฯ วิธิมฺหิ-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺยฯ (เอยฺยาทิปจฺจยนโย)ฯ

10. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ วฺโห เอ อามเส

ปญฺหปตฺถนาวิธิสฺเว+เต โหนฺติ กฺริยตฺถโตฯ อาสิํสนตฺเถ-โส สุขี ภวตุ, เต สุขิตา ภวนฺตุฯ

48. หิสฺส+โต โลโป

อโต ปรสฺส หิสฺส วา โลโป โหติฯ ตฺวํ สุขี ภว ภวาหิ, หิมฺหิ ทีโฆฯ ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา วฺโหก, ตุมฺเห สุขิตา ภวถวฺโห ภวถฯ อหํ สุขี ภวามิ, มยํ สุขิโน ภวามฯ ปรจฺฉกฺเก-ตถา ภวตํ, ภวนฺตํฯ ภวสฺสุ, ภววฺโหฯ ภเว ภวามเสฯ กมฺเม-ตยา อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ อิจฺจาทิฯ ภาเว-ภูยตุ, ภูยตํฯ

อาณตฺติยํ-เทวทตฺโต ทานิ โอทนํ ปจตุ, ปจนฺตุ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-เตน โอทโน ปจฺจตุ อิจฺจาทิฯ ตถา โส คามํ คจฺฉตุ อิจฺจาทิฯ ‘‘อู ลสฺเส’’ติ ลสฺเส+กาเร คเมตุ, คเมนฺตุ อิจฺจาทิฯ ฆมฺมาเทเส ฆมฺมตุ, ฆมฺมนฺตุ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-คจฺฉียตุ อิจฺจาทิฯ ตถา คมียตุ อิจฺจาทิฯ

วิธิมฺหิ-ลสฺส โลเป ลุตฺเต วุทฺธิ, อิธ ปพฺพโต โหตุฯ

นิมนฺตเน-อธิวาเสถ ตุมฺเห ภนฺเต ภควา โภชนํ, วสติสฺส ‘‘จุราทิโต ณี’’ติ ณิมฺหิ ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา, ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ เอ จ โหติฯ อิธ นิสฺสีทตุ ภวํ, สทสฺส ‘‘ชร+สทาน+มีม วา’’ติ อีม, มนุพนฺธตฺตา อนฺตสรโต อีมฯ

อชฺเฌสเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ, เอตฺถ จุราทิตฺตา ปุริมสมํฯ

อนุมติยํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ, ปวิสตุ ภวํฯ เอตฺถ ปุจฺฉโต หิสฺส โลโปฯ เอวํ นิสีทฯ

ปตฺถนา=ยาจนา, ตตฺร-ทท=ทาเน, ททาหิ เม คามวรานิ ปญฺจ, ทาโต ลสฺส เอกาเร จ เอกํ เม นยนํ เทหิฯ

ปตฺตกาเล-สมฺปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, กฏํ กโรตุ ภวํฯ เอตฺถ ‘‘ตนาทิตฺโว’’ติ โอฯ

ตฺวาที เอยฺยาทโย วตฺต-มานา สมฺปติ,+นาคเต;

ภวิสฺสติ, ปโรกฺขาทิ-จตฺตาโร+ตีตกาลิกาฯ

5,173. คม ยมิ+สา+ส ทิสานํ วา จฺฉง

เอเตสํ วา จฺฉง โหตินฺต+มาน+ตฺยาทีสุฯ โส สคฺคํ คจฺฉติ คเมติ, คจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-คจฺฉียติ คมียติ อิจฺจาทิฯ ยม=อุปรเม, ปโรกฺขาอนชฺชตนรูปานิ สพฺพตฺถ ปโยค+มนุคมฺม โยเชตพฺพานิฯ นิปุพฺโพ, นิยจฺฉติ นิยมติ, นิยจฺฉนฺติ นิยมนฺติฯ สํปุพฺโพ, ‘‘เย สํสฺสา’’ติ ญฺญตฺตํ, สญฺญมติ, สญฺญมนฺติฯ กมฺเม-นิยจฺฉียติ นิยมียติ นิยมฺมติ, สญฺญมียติ วาฯ ตถา นิยจฺฉิสฺสติ, สญฺญมิสฺสติฯ นิยจฺฉิ, สํยมิฯ นิยจฺฉิสฺส, สํยมิสฺสฯ นิยจฺเฉยฺย, สํยเมยฺยฯ นิยจฺฉตุ, สญฺญมตุฯ อิส+สิํส=อิจฺฉายํ, โส สคฺคํ อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ วุทฺธิมฺหิ เอสติ, เอสนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อิจฺฉียติ, ‘‘วา กฺวจี’’ติ วุทฺธิมฺหิ เอสียติฯ ปุพฺพรูเป อิสฺสติ อิสฺสเต อิจฺจาทิฯ อิจฺฉิสฺสติ เอสิสฺสติ อิจฺจาทิฯ อิจฺฉิ เอสิฯ อิจฺฉิสฺส เอสิสฺสฯ อิจฺเฉยฺย เอเสยฺยฯ อิจฺฉตุ เอสตุ อิจฺจาทิฯ อาส=อุปเวสเน, โส อาสเน อจฺฉติ อิจฺจาทิฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ รสฺโส, อุปปุพฺโพ, ตถา อุปาสติฯ อจฺฉิสฺสติ อุปาสิสฺสติฯ อจฺฉิ อุปาสิฯ อจฺฉิสฺส อุปาสิสฺสฯ อจฺเฉยฺย อุปาเสยฺยฯ อจฺฉตุ อุปาสตุ อิจฺจาทิฯ ทิส=เปกฺขเน, ทิจฺฉติ ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ สพฺพํ ปุริมสมํฯ ลภ=ลาเภ, อิโต ปรํ วิเสสฏฺฐานเมววกฺขาม, สพฺพวาโร วุตฺตานุสาเรน คเหตพฺโพฯ ลภติ, ลภนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-กฺยสฺส ปุพฺพรูปาทิมฺหิ กเต ลพฺภติ อิจฺจาทิฯ

73. ลภา อิํ+อีนํ ถํ ถา วา

ลภสฺมา อิํ อีนํ ถํ+ถา วา โหนฺติฯ โส อลภิตฺถ ลภิตฺถ อลภิ ลภิ อิํ ปจฺจเย อลตฺถํ อลภิํ อิจฺจาทิฯ

26. ลภ วส+จฺฉิท ภิท รุทานํ จฺฉง

ลภาทีนํ จฺฉง โหติ สฺเสน สหฯ ลจฺฉติ ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ ลภิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาภาคสฺส จฺฉงาเทเส อลจฺฉา อลภิสฺส อิจฺจาทิฯ วส=นิวาเส, วจฺฉติ วสิสฺสติฯ กมฺเม-พหุลาธิการา ‘‘อสฺสู’’ติ อุกาโร , ปุพฺพรูเป วุสฺสติ วุสฺสิสฺสติ อิจฺจาทิฯ ตถา อวจฺฉา อวสิสฺสาฯ ฉิท=ทฺเวธากรเณ, เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ, ‘‘มญฺจ รุธาทีนํ’’ติ มํ โล จฯ ลสฺส โลโป จฯ ภิท=วิทารเณ, เภจฺฉติ ภินฺทิสฺสติฯ อเภจฺฉา อภินฺทิสฺสาฯ รุท=โรทเน, รุจฺฉติ โรทิสฺสติฯ อรุจฺฉา อโรทิสฺสา อิจฺจาทิฯ

อญฺญปจฺจเยปิ ฉิทสฺส ‘‘จฺฉง’’ อิติ โยควิภาคา จฺฉง, ภูเต อูํ ปจฺจเย อจฺเฉจฺฉุํ อจฺฉินฺทิํสุฯ วุตฺตโต อญฺญธาตูนญฺจ, คม=คมเน, คจฺฉํ คจฺฉิสฺสํฯ อญฺญปจฺจเยปิ วจ=พฺยตฺตวจเน อิจฺจาทิ, กมฺเม-พหุลาธิการา ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุปิ ยถาคมํ วจาทีนญฺจสฺส ‘‘วจาทีนํ วสฺสุฏ วา’’ติ กมฺเม อุฏ จ ‘‘อสฺสู’’ติ อสฺส อุ จ, เตน ธมฺโม อุจฺจติ วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ อิจฺจาทิ, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํฯ

27. ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขง

ภุชาทีนํ กฺขง โหติ สฺเสน สหฯ วกฺขติ วจิสฺสติ, วกฺขนฺติ วจิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ

21. อีอาโท วจสฺโสม

อีอาทีสุ วจสฺส โอม โหติฯ มการานุพนฺธตฺตา ‘‘มานุพนฺโธ สราน+มนฺตา ปโร’’ติ ปริภาสโต สรา ปโรฯ อโวจิ, อโวจุํ, อโวโจ อิจฺจาทิฯ อนชฺชตเน-อวจ อวจา วจา อิจฺจาทิฯ กฺริยาติปตฺติยํ-อวกฺขา อวจิสฺสา, อวกฺขิํสุ อวจิสฺสิํสุ อิจฺจาทิฯ วเจยฺย อิจฺจาทิฯ กมฺเม-วุจฺเจยฺย อิจฺจาทิฯ ตถา วจตุ, วุจฺจตุ อิจฺจาทิฯ

ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ , ‘‘ภุชา’’ ทินา กฺขวาเทเส โภกฺขติ ภุญฺชิสฺสติฯ

กุส=อกฺโกเส, อาปุพฺโพ, ตสฺส รสฺโส จ, อกฺโกสติ อิจฺจาทิ เญยฺยํ, ลวิกรณโลปวุทฺธิโยฯ

34. กุส+รุเหหี+สฺส ฉิ

กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติฯ ปรรูปปฐมกฺขรานิ, อกฺโกจฺฉิ อกฺโกสิ อิจฺจาทิฯ อภิปุพฺโพ รุห=โรหเน, อภิรุจฺฉิ อภิรุหิ อิจฺจาทิฯ

วห=ปาปุณเน, วหติ, วหนฺติฯ กมฺเม-กฺเย ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วิปริยาโส, เตน โส วุยฺหติ, ‘‘อสฺสู’’ติ อุตฺตํฯ วหิสฺสติ, วุยฺหิสฺสติฯ อวหิ, อวุยฺหิตฺถ, อวุหิฯ อวหิสฺสา, วุยฺหีสฺสา อิจฺจาทิฯ วเหยฺย, วุยฺเหยฺยฯ วหตุ, วุยฺหตุ อิจฺจาทิฯ

ชร=ชีรเณ,

5,174. ชร มราน+มียง

ชร มรานํ อียง วา โหติ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุฯ ชียติฯ ‘‘ชร สทาน+มีม’’ติ อีมอาคโม โล จ, ชีรติฯ กมฺเม-ชีรียติ ชียียติฯ เอวํ ชียิสฺสติ ชีริสฺสติ, ชียียิสฺสติ ชีรียิสฺสติฯ อชียิ อชีริ, อชียียิ อชีรียิฯ อชียิสฺสา อชีริสฺสา, อชียียิสฺสา อชีรียิสฺสา อชียิสฺสา อชีรียิสฺสา อิจฺจาทิฯ มร=ปาณจาเค, อียง, มียติ มรติ, มียนฺติ มรนฺติ อิจฺจาทิฯ

ทิส=เปกฺขเน,